اداره اسناد آستان قدس رضوی به زمان ایجاد کتابخانه در جوار مضجع شریف حضرت رضا(ع) در دوره صفویه باز می‌گردد؛ دورانی که اسناد وقف‌نامه‌های مربوط به حرم مطهر و تشکیلات اداری این بارگاه ملکوتی، نخستین اسناد تاریخی این اداره محسوب می‌شدند.
در دوره قاجار بر تنوع اسناد کتابخانه افزوده می‌شود و به جز وقف‌نامه‌ها، احکام و فرامین شاهان، مصالحه خط، اجاره‌نامه و… که مرتبط با محتوای وقف‌نامه‌ها بود؛ برای نگهداری به این کتابخانه واگذار و حتی مانند دوره صفویه، فهرست‌هایی از آن‌ها تهیه می‌شود.
طبق گزارش‌های موجود در خصوص انتقال قرآن‌ها و جزوات قرآنی آستان قدس از قرآن خانه قدیم در ایوان طلای صحن عتیق به کتابخانه در سال ۱۳۴۳، همراه با این آثار قرآنی، مقدار زیادی اسناد خطی محاسباتی آستان قدس بوده است. البته در این سال‌ها هیچ اقدامی بر روی این اسناد انجام نمی‌شود و تنها در کیسه‌های سربسته و در اتاقی در پشت‌بام حرم مطهر نگهداری می‌شود. بنابراین قبل از تشکیل اداره اسناد آستان قدس رضوی، اسنادی در مجموعه کتابخانه این آستان مقدس نگهداری می‌شده که تمام آن‌ها مرتبط با موقوفات این مجموعه بوده و جنبه کاربردی برای رسیدگی به املاک و اموال وقفی حرم مطهر داشته است.
۲۸۳ هزار سند ارزشمند کشف و به کتابخانه آستان قدس منتقل می‌شود
همزمان با نوسازی حرم در سال ۱۳۶۳، ۲۸۳ هزار برگ سند ارزشمند مربوط به تشکیلات اداری آستان قدس کشف و به کتابخانه منتقل می‌شود. در اوایل دهه ۶۰ شمسی، مجموعه اسناد مکتوب دیگری مانند اسناد سیدجلال الدین تهرانی نیز به این آثار افزوده می‌شود. در آن زمان تمامی اسناد تاریخی در واحدی به نام «تالار آرشیو اسناد و خراسان» زیر مجموعه بخش آرشیو مطبوعات و اسناد، در اداره اسناد و مخطوطات کتابخانه حفظ و نگهداری می‌شد.
با اقداماتی که از سال ۱۳۷۴برای شناسایی و ایجاد روش‌های علمی به منظور فهرست و ثبت اسناد با جذب نیروهای کارشناس صورت می‌گیرد؛ مسئولان وقت کتابخانه متوجه قابلیت این قسمت برای توسعه اداری و ضرورت اقدامات فنی و اطلاع‌رسانی در آن می‌شوند. همچنین زمینه ایجاد مرکزی مستقل در حوزه اسناد در مهرماه ۱۳۷۶ در بارگاه حضرت رضا(ع) فراهم می‌شود.
اداره اسناد آستان قدس رضوی ابتدا با ۳ بخش «ارزشیابی اسناد»، «نمایه‌سازی و تاریخ شفاهی» و «پژوهش» فعالیت خود را در طبقه منهای یک ساختمان کتابخانه آغاز می‌کند، اما در اواخر سال ۱۳۷۶، بخش «آرشیو مطبوعات» نیز به بخش‌های آن افزوده می‌شود. سرانجام در سال ۱۳۸۱، با انتقال فضای اداری از ساختمان کتابخانه مرکزی حرم مطهر به ساختمان بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان مقدس واقع در دوربرگردان بست شیخ طبرسی حرم مطهر، اداره اسناد و مطبوعات نیز به «مدیریت امور اسناد و مطبوعات» در زیر مجموعه سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی ارتقا می‌یابد که دربردارنده ۲ اداره «اسناد» و «مطبوعات» نیز است.
فعالیت‌های اصلی اداره اسناد آستان قدس رضوی شامل گردآوری، طبقه‌بندی، ارزشیابی، نگهداری، فهرست‌نویسی، نمایه‌سازی، ارائه خدمات به محققان، اطلاع‌رسانی و انجام فعالیت‌های پژوهشی با استفاده از اسناد موجود، جمع‌آوری اطلاعات و منابع شفاهی و آداب و رسوم از طریق مصاحبه، ماندگاری اماکن تاریخی با تهیه فیلم و عکس و نگهداری آن نیز می‌شود. این فعالیت‌ها در ۶ بخش اصلی ارزشیابی اسناد، طبقه‌بندی و عنوان‌دهی، نمایه‌سازی و مستندسازی اسناد، مخزن اسناد و اطلاع‌رسانی، پژوهش و واحدهای مطالعاتی و بخش اسناد دیداری و شنیداری «تاریخ شفاهی» انجام می‌شود.
اداره اسناد آستان قدس رضوی بیش از ۲۰ سال فعالیت توانسته میزان اسناد مکتوب شامل اسناد اداری، احکام و فرامین، اسناد غیرمکتوب از نوارهای ویدئویی و کاست تا کارتریج، مُهر، عکس و … خود را از طریق جمع‌آوری اسناد تولیدی در آستان قدس اهدا، وقف و خریداری به بیش از ۱۳ میلیون برگ سند افزایش دهد.
قدیمی‌ترین سند موجود در آستان قدس رضوی به قرن ششم هجری قمری باز می‌گردد
قدیمی‌ترین سند موجود در آستان قدس رضوی به قرن ششم هجری قمری باز می‌گردد که ۶۰ هزار برگ سند دوره صفویه موجود در این اداره، ثبت حافظه جهانی یونسکو نیز شده است. همچنین ۳۰ هزار برگ سند دوره افشاریه و حدود ۶۰۰۰ برگ سند مسجد گوهرشاد آن نیز ثبت حافظه ملی یونسکو شده است. اداره اسناد آستان قدس رضوی حافظ مجموعه اسنادی از شیراز، یزد، اصفهان و سایر شهرهای ایران است.
تهیه نسخه پشتیبان و الکترونیک از اسناد تاریخی موجود در گنجینه رضوی پس از طی فرآیندهای فهرست‌نویسی، ثبت و ورود اطلاعات به نرم‌افزار در دستور کار این مجموعه قرار دارد؛ چنان‌که تاکنون بیش از ۴ میلیون برگ سند آن، نسخه الکترونیک تهیه شده است.
در حال حاضر اداره اسناد آستان قدس رضوی با بهره‌گیری از ۳۵ نیروی متخصص و باتجربه که بیشتر آن‌ها دارای تحصیلات ارشد و دکتری در رشته‌های مرتبط با اسناد تاریخی هستند، فعالیت می‌کند. از ابتدای تشکیل اداره اسناد آستان قدس رضوی در سال ۱۳۷۶، پژوهش اسنادی مورد توجه ویژه قرار گرفته که تاکنون ۲۵ کتاب پژوهشی در این اداره تدوین و منتشر شده است، به عنوان مثال انتشار کتاب «دفتر اسناد» با محوریت مجموعه مقالات از سال ۱۳۷۹ آغاز می‌شود که در ۵ شماره به صورت موضوعی منتشر شده است.
این کتاب در نهایت به مجله «پژوهشنامه مطالعات اسنادی و آرشیوی» تبدیل می‌شود. البته پس از انتشار چهارمین شماره‌اش، تصمیم بر آن می‌شود تا مجله به سمت و سوی علمی- پژوهشی برود و برای آن هیات علمی انتخاب شود. نخستین شماره پژوهشنامه مطالعات اسنادی و آرشیوی اداره اسناد آستان قدس رضوی در قالب ۲ فصلنامه در سال گذشته منتشر می‌شود. در حال حاضر امیدواریم بتوانیم درجه علمی- پژوهشی نیز برای آن اخذ کنیم.
همچنین پژوهشگران داخل و خارج از کشور به صورت حضوری و غیرحضوری می‌توانند از خدمات این مجموعه بهره‌مند شوند. خدمات غیرحضوری آن از طریق کتابخانه دیجیتال آستان قدس رضوی به محققان ارائه می‌شود.
انتهای پیام
