خبرگزاری مهر، گروه سیاست- محمد مهاجرانی: قفقاز در مفهوم جغرافیایی، پلی بین اروپا و آسیا است. مساحت این سرزمین ۴۴۰۱۹۴ کیلومتر مربع است که تقریباً برابر مجموع مساحت آلمان و اتریش است. مرزهای قفقاز را در شمال به فرورفتگی کوما-مانیچ، در شرق به دریای خزر در جنوب مرز گرجستان ارمنستان آذربایجان به ترکیه و ایران منتهی می‌شود و در غرب به دریای سیاه و دریای آزوف می‌رسد. قفقاز جنوبی که در چهارراه شمال جنوب غرب شرق واقع شده است محل تلاقی کریدورهای اصلی انرژی و حمل و نقل اوراسیا است.
تاریخ قفقاز
این منطقه مهم جغرافیایی که قرن‌ها صحنه رقابت مابین قدرت‌های منطقه‌ای شامل ایران روسیه و امپراتوری عثمانی بوده است و علی‌رغم وابستگی پیشین اقتصادی زیربنایی و فرهنگی بین سه کشور ارمنستان آذربایجان و گرجستان تحت حاکمیت شوروی با فروپاشی شوروی پیوندهای این سه کشور نه تنها با روسیه بلکه با یکدیگر نیز قطع شد که در نتیجه در منطقه یک گسستگی ناگهانی به وجود آمد. فروپاشی اقتصاد متمرکز و درگیری مابین آذربایجان و ارمنستان بر سر قره باغ نقش مهمی در جداسازی این کشورها از یکدیگر ایفا کرد.
با گذشت بیش از دو دهه پس از فروپاشی شوروی این منطقه از لحاظ سیاسی یا اقتصادی هنوز یکپارچه نشده و علاوه بر این با طیف وسیعی از چالش‌های سیاسی امنیتی و اقتصادی نیز به طور مداوم درگیر بوده است. با فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی سابق و ظهور کشورهای مستقل جدید و با تغییراتی که در ویژگی‌های ژئوپلتیکی منطقه به وقوع پیوست اهمیت این منطقه نیز افزایش یافت. منطقه‌ای که به ظاهر از سلطه شوروی سابق جدا شد و شاهد ظهور سه کشور مستقل جدید در آن بوده‌ایم ولی واقعیاتی انکارناپذیر در این منطقه وجود دارد که این مهم همانا پیوندها اشتراکات و قرابت‌های قفقاز با همسایگان خود است.
سالیان سال این منطقه در حوزه تمدنی ایران قرار داشته و سال‌ها جزئی از قلمرو سرزمینی ایران بوده است. تشکیل پادشاهی‌های روسیه و عثمانی و همسایگی دولت‌های روسیه و ترکیه با قفقاز باعث شده این منطقه همواره مورد توجه این دولت‌ها باشد که نهایتاً نیز این امر به جدایی این منطقه از ایران و الحاق آن به روسیه و تسلط روس‌ها به قفقاز انجامید.
چرا قفقاز جنوبی مهم است
امروزه سه کشور قفقاز جنوبی مسیرهای ژئواستراتژیک متفاوتی را انتخاب کرده‌اند که موجب ناپایداری و گسست بیشتر در این منطقه شده است. در حالی که گرجستان عضویت در اتحادیه اروپا و ناتو را اولویت قرار داده، ارمنستان در ژانویه ۲۰۱۵ عضو اتحادیه اوراسیا شد. در همین حال آذربایجان تصمیم گرفته است که هیچ انتخابی نداشته باشد و به تلاش برای برقراری توازن بین غرب و بازیگران مختلف ادامه دهد.
ترتیبات امنیتی قفقاز جنوبی از دو ستون اصلی ژئوپلیتیک و ژئواکونومیک برخوردار است. به لحاظ ژئوپلیتیک، بحران قره باغ و به لحاظ ژئواکونومیک، رقابت درباره کریدورهای ترانزیت و انرژی از بیشترین اهمیت برخوردار هستند. از این منظر با حل و فصل بحران قره باغ، امکان ارائه ابتکار عمل درباره منفعت دسته جمعی از پتانسیل اقتصادی منطقه وجود خواهد داشت.
هر چند با پذیرش حاکمیت جمهوری آذربایجان بر منطقه قره باغ از سوی ارمنستان و بازیگران منطقه‌ای و بین المللی، موضوع قره باغ حل شده محسوب می‌شود، اما همچنان عواملی در منطقه وجود دارند که منجر به بی اعتمادی، واگرایی و تنش احتمالی در موضوع قره باغ می‌شوند.
در سالیان اخیر نیز فروپاشی شوروی سابق و اهمیت یافتن بیشتر عوامل ژئوپلیتیک قفقاز توجه بازیگران فرامنطقه‌ای از جمله ایالات متحده آمریکا اروپا، رژیم صهیونیستی، هند و چین را به این منطقه جلب کرد.
به همین دلیل نظر به اهمیت منطقه قفقاز و همسایگی بلافصل آن با جمهوری اسلامی ایران شناخت مسائل و چالش‌های این منطقه سیاست‌های بازیگران مختلف و تأثیرگذاری در منطقه و در نتیجه داشتن تصویری درست از آینده آن از اهمیت فوق‌العاده برخوردار است. از همین رو با آغاز دولت سیزدهم و در چهارچوب سیاست توسعه روابط با همسایگان تلاش‌های جدی برای بازیابی نقش جمهوری اسلامی ایران در این منطقه از سوی دستگاه دیپلماسی صورت گرفته است.
پس از جنگ دوم قره‌باغ در سال ۲۰۲۰ توجه کشورمان به این منطقه افزایش یافت و با اعلام مواضع صریح در این خصوص خطوط قرمز مشخصی را برای این حوزه در نظر گرفت.
سیاست ایران در قفقاز
مهم‌ترین خط قرمز جمهور اسلامی ایران در مواجهه با قفقاز جنوبی، عدم تغییر مرزهای جغرافیایی است که به طور مشخص ایران قطع ارتباط زمینی خود با ارمنستان را به عنوان یک اصل مهم در نظر دارد. مسئله مهم دیگر عدم حضور نیروهای فرامنطقه‌ای در قفقاز جنوبی است زیرا که ایران معتقد است چالش‌های پیرامون این منطقه بایستی در درون منطقه حل شود و حضور بیگانگان صرفاً شرایط را پیچیده می‌کند. مورد دیگر نیز اینکه کشورمان به همه طرفین تاکید دارد به تمامیت ارضی یکدیگر احترام گذارند و از همین جهت از بازگشت منطقه قره باغ به جمهوری آذربایجان حمایت کرده است زیرا که بر اساس قوانین بین المللی این منطقه متعلق به جمهوری آذربایجان است.
در اولین گام‌ها برای ارتقا جایگاه کشورمان در این منطقه، کنسولگری جمهوری اسلامی ایران در مهر ۱۴۰۱ توسط حسین امیرعبداللهیان وزیر امور خارجه کشورمان در شهر قاپان در استان سیونیک افتتاح شد. در داخل کشور نیز همواره عالی‌ترین مقامات کشوری و لشکری به روشنی دیدگاه‌های ایران در خصوص قره‌باغ را بیان کردند.
مواضع مقامات عالی کشور در خصوص قفقاز جنوبی
حضرت آیت الله خامنه‌ای رهبر معظم انقلاب اسلامی در جریان دیدار رئیس جمهور ترکیه با ابراز خرسندی از بازگشت قره‌باغ به آذربایجان، گفتند: البته اگر سیاستی مبنی بر مسدود کردن مرز ایران و ارمنستان وجود داشته باشد، جمهوری اسلامی با آن مخالفت خواهد کرد چرا که این مرز یک راه ارتباطی چند هزار ساله است.
رئیس جمهور نیز در دیدارها و ملاقات‌های سیاسی خود با مقامات عالی کشورهای مرتبط با این بحران همواره بر ضرورت حفظ ارتباط مرزی ایران و ارمنستان تاکید داشته است.
در جریان آخرین گفت‌وگوی تلفنی رئیس جمهور کشورمان و نخست وزیر ارمنستان، حجت الاسلام رئیسی با اعلام حمایت جمهوری اسلامی ایران از تمامیت ارضی تمام کشورهای منطقه گفت: معتقدیم مسائل منطقه باید با گفتگو میان کشورهای منطقه حل و فصل شده و به طور جدی مخالف باز شدن پای کشورهای بیگانه به منطقه قفقاز هستیم. ایران آمادگی دارد نقش خود را برای کمک به حل و فصل مسائل از طریق گفتگوهای دیپلماتیک ایفا نماید.
به نظر می‌رسد این قسمت از مواضع رئیس جمهور کشورمان حاوی دو نکته باشد، اول اینکه اگرچه ایران از مواضع ارمنستان حمایت می‌کند اما اگر این کشور به دنبال وارد کردن نیروهای نظامی آمریکایی یا ناتو به بهانه دفاع در برابر جمهوری آذربایجان باشد، حتماً ایران مخالف حضور آنها خواهد بود. دوم اینکه راه مطلوب برای حل این مناقشات مذاکرات دیپلماتیک است که چارچوب مطلوب برای آن همان ۳+۳ با حضور کشورهای ارمنستان، گرجستان و جمهوری آذربایجان به همراه ایران، ترکیه و روسیه است.
فرمت «۳+۳» با ترکیب سه کشور در قفقاز جنوبی (جمهوری آذربایجان، ارمنستان و گرجستان) و سه همسایه قفقازی مؤثر (ایران، روسیه و ترکیه)، یک ابتکار منطقه‌ای برای قفقاز جنوبی محسوب می‌شود که اگر ساز و کار اجرایی بیابد گامی مهم در راستای حل مشکلات منطقه و رونق اقتصادی قفقاز جنوبی خواهد بود.
به همین جهت تهران روز گذشته (دوشنبه) میزبان وزرای امور خارجه کشورهای فرمت ۳+۳ در تهران بود. البته کشور گرجستان به دلیل اختلافاتی که با فدراسیون روسیه دارد در این نشست شرکت نکرد.
نوبت صلح در قفقاز!
وزیر امور خارجه کشورمان پیش از آغاز این نشست با انتشار مطلبی در فضای مجازی نوشت: عنوان این نشست «نوبت صلح، همکاری و پیشرفت در قفقاز جنوبی» است و می‌تواند سنگ‌بنای مسیر برقراری آرامش و پایان چالش‌ها در قفقاز جنوبی با مشارکت بازیگران درون منطقه‌ای و همسایگان باشد.
این دومین نشست از این فرمت بود و نشست قبلی در سطح معاونان وزرای خارجه ایران و چهار کشور در مسکو برگزار شد و علیرضا حقیقیان دستیار وزیر و مدیرکل اوراسیای وزارت خارجه در آن نشست شرکت کرد.
امیرعبداللهیان که به عنوان میزبان اولین سخنران این نشست بود تصریح کرد: معتقدیم امروز فرصت تاریخی در اختیار همه کشورهای ماست. جنگ در قفقاز جنوبی اکنون پایان یافته است و نوبت صلح، همکاری و پیشرفت در قفقاز فرارسیده است.
وزیر امور خارجه کشورمان همچنین گفت: ما امروز اینجا هستیم که سهمی و نقشی در ترویج فضای صلح و همکاری در قفقاز جنوبی و ساختن راه‌های تقویت همگرایی منطقه‌ای و شکوفایی آن ایفا کنیم. ما از مذاکرات صلح بین جمهوری آذربایجان و جمهوری ارمنستان حمایت می‌کنیم و شناسایی متقابل تمامیت ارضی توسط دو کشور را گامی سازنده برای رسیدن به توافق صلح ارزیابی می‌کنیم.
رئیس دستگاه دیپلماسی ادامه داد: همین طور اقدام ارمنستان در تصریح به شناسایی قره‌باغ در ترکیب جمهوری آذربایجان، اعاده حاکمیت آذربایجان بر این منطقه، همچنین تاکید جمهوری آذربایجان بر تأمین امنیت و حقوق ساکنان آن را پیشرفت‌هایی مهم در مذاکرات صلح می‌دانیم. در عین حال همه می‌دانیم که صلح پایدار الزاماتی دارد که در غیاب آنها، توافق صلح می‌تواند آسیب پذیر باشد.
بیانیه مهم در خصوص قفقاز در تهران
در پایان نیز بیانیه‌ای شامل ۹ بند توسط وزرای خارجه شرکت کننده در این اجلاس به امضا رسید که بیانگر وجود تفاهم و موفقیت این اجلاس است.
در این بیانیه عنوان شده است: ضمن بیان دیدگاه‌های خود در خصوص مسائل گوناگون بین‌المللی، مهم‌ترین موضوعات مطرح در منطقه را بررسی کرده و بر اهمیت سازوکارهایی مانند سازوکار مشورتی منطقه‌ای «۳+۳» در فراهم آوردن فرصت‌های گفت‌وگوی سازنده و ایجاد همکاری‌های متقابلاً سودمند بین کشورهای منطقه که در این زمینه نقش اصلی را دارند، تأکید کردند.
وزرای حاضر در این نشست بر نقش مثبت همکاری‌های اقتصادی بر تقویت اعتماد متقابل، بهروزی ملت‌ها و ثبات منطقه، تأکید کردند.
حاضران اهمیت همکاری‌های فرهنگی، ارتباطات مردمی و اجرای پروژه‌های مشترک در حوزه‌های آموزشی، علمی، گردشگری، فرهنگی و ورزشی مورد تأکید قرار دادند.
در این بیانیه آمده است: در راستای ایجاد صلح پایدار و توسعه اقتصادی منطقه، رایزنی و تعاملات دوجانبه و چندجانبه را تقویت خواهند کرد.
وزرای خارجه پنج کشور در این بیانیه از روندهای جاری عادی‌سازی و توسعه مناسبات بین کلیه کشورهای منطقه استقبال کردند.
حاضران در نشست مذکور ضمن ارزیابی مثبت از نتایج این نشست، باز بودن این نشست برای مشارکت برابر گرجستان در آن را مورد تأکید مجدد قرار دادند.
وزرای خارجه همچنین در مورد وضعیت غزه تبادل نظر کرده و بر لزوم خاتمه فوری هدف قرار دادن غیرنظامیان بی‌گناه تأکید کردند.
وزرای امور خارجه جمهوری ارمنستان، جمهوری آذربایجان، جمهوری ترکیه و فدراسیون روسیه، به خاطر میزبانی شایسته و برگزاری موفق این نشست، از وزیر امور خارجه جمهوری اسلامی ایران قدردانی کردند.
حمایت از فلسطین و دیپلماسی چند وجهی ایران در نشست تهران
همزمان با موضوعات مرتبط با قفقاز که در این اجلاس مطرح بود، تحولات فلسطین و جنایات رژیم صهیونیستی علیه ساکنین غزه نیز مورد توجه شرکت‌کنندگان قرار گرفت و وزیر امور خارجه کشورمان در همین خصوص در نشست خبری بعد از این اجلاس گفت: اینکه همزمان با بحران در غزه و عملیات‌های نظامی و تجاوزات مستمر رژیم جعلی اسرائیل علیه ساکنان غیرنظامی در غزه این نشست در تهران برگزار می‌شود، دو پیام مهم داشت. پیام اول اینکه ما از فرصت حضور وزرای خارجه این کشورها برای پرداختن و تمرکز بیشتر و رایزنی و مشورت‌های دوجانبه در سطح وزرا و همچنین فرصت دیدار با رئیس جمهور آقای رئیسی استفاده کرده و تلاش کردیم در خصوص یافتن راهکارهایی برای توقف فوری جنایات جنگی رژیم صهیونیستی، ارسال کمک‌های انسان‌دوستانه و متوقف کردن اقدامات برای کوچ اجباری ساکنان غزه به جنوب منطقه فلسطین رایزنی‌های نزدیک و ثمربخشی را داشته باشیم.
نکته قابل توجه این است که در سال‌های اخیر رژیم صهیونیستی برنامه ریزی گسترده‌ای برای نفوذ در حوزه قفقاز و سپس اثرگذاری بر جمهوری اسلامی ایران داشت؛ اما در این روزها در حالی نشست صلح‌ساز برای قفقاز در تهران برگزار می‌شود که رژیم صهیونیستی در درون مرزهای جعلی خودش درگیر یک شکست تاریخی و ترمیم ناپذیر امنیتی و نظامی شده است.
در پایان می‌توان اینگونه نتیجه گرفت، تجربه سه دهه گذشته ایران در مواجهه با قفقاز جنوبی می‌تواند نقش فعالی در تکامل فرمت ۳+۳ داشته باشد. یک الگوی موفق منطقه‌ای، مستلزم روابط همکاری جویانه با همه کشورهای منطقه است. ایران در بحران اخیر این الگوی راهبردی را در قبال جمهوری آذربایجان و ارمنستان اتخاذ کرد که بیانگر برنامه‌ریزی دقیق کشورمان برای ارتقا بازیگری خود در این منطقه به نفع منافع ملی است.
