گنبد طلا درخشنده‌ترین و مشهورترین جلوە حرم مطهر است که از دوردست پیداست و همواره محل توجه زائران و بازدیدکنندگان بوده است. نمای آن از بیرون با ورقه‌های مسی آب طلاکاری پوشیده و از داخل با قطارهای مقرنس گچی آینه‌کاری، آراسته شده است.
این گنبد نماد شکوه، عظمت و مکنت بارگاه رضوی محسوب می‌شده و چون تصور اغلب عموم این بوده که نمای گنبد از خشت‌های تمام طلا پوشیده شده، در نظرها شکوهی دوچندان داشته است. طلاکاری، تعمیر و نگهداری این گنبد از کارهای مهمی است که همواره از سوی دست‌اندرکاران هر دوره، به آن توجه خاصی شده و دو مورد آن نیز در کتیبه‌های بیرون گنبد منعکس شده است.
در حال حاضر بقعە مطهر حضرت به عنوان هستە اصلی حرم مطهر، یک گنبدخانە رفیع است. بنایی چهارطاقی که بر فراز آن یک گنبد ۲ پوستە گسسته، با ساقه بلند قرار دارد. ارتفاع از کف حرم تا انتهای پوشش درونی ۱۸.۸ متر و از کف حرم تا انتهای پوشش بیرونی ۳۱ متر است. دور گنبد در سطح خارج ۴۲ متر و ارتفاع از اول طلاکاری تا نوک گنبد ۱۶.۵متر است.
متن کتیبە دور گنبد را شاید برای اولین بار، اعتمادالسلطنه در سال ۱۳۰۰ قمری در مطلع‌الشمس نقل کرده اما خوانش وی با اندکی افتادگی همراه بوده و متأسفانه، با توجه به اهمیت مطلع‌الشمس در میان منابع تاریخ حرم مطهر، این افتادگی به تمامی آثار بعدی، مانند کتاب‌های تاریخ آستان قدس راه یافته است. اعتماد السلطنه کتیبه‌های ترنج‌ها را نیز با چند اختلاف و افتادگی جزئی نقل کرده که مانند کتیبە دور گنبد، این خطاها به آثار بعدی منتقل شده است.
کتاب‌های تاریخی دورە صفوی به طلاکاری گنبد اشاره دارند که این اشارات بسیار مفید اما دربارە توپ‌بندی روس‌ها، دربارە تخریب گنبد مطالب نسبتا مفصلی در منابع مرتبط وجود دارد، اما درباره تعمیرات آن، اشارات محدود است. دربارە آخرین طلاکاری در دورە معاصر نیز گزارش بسیار مختصری در یکی -دوکتاب چاپ روابط عمومی آستان قدس به چشم می‌خورد. اگرچه از حدود سال ۱۰۰۰ قمری و اوایل دورە شاه عباس اول به بعد، شماری از مکاتبات اداری و اسناد حرم مطهر، در مرکز اسناد کتابخانە آستان قدس وجود دارد، اما متأسفانه این اسناد کامل نیست و دربارە موضوع طلاکاری و تعمیرات دورە شاه عباس و توپ‌بندی، چیزی در آن‌ها یافت نمی‌شود.
طلاکاری گنبد مطهر رضوی که در میانە سدە دهم هجری قمری، توسط شاه طهماسب اول صفوی انجام شد، شاید اولین پوشش تمام فلزی، آن هم از نوع طلا، در گنبدهای اسلامی باشد. با توجه به گرفتاری‌های طهماسب و ناامنی‌های مشهد، این اتفاق باید بعد از ۹۴۲ قمری رخ داده باشد. نیم سده بعد، عباس اول صفوی این نما را بازسازی و کتیبه‌ای به آن اضافه کرد.
ماجرای روکش کردن گنبد توسط طهماسب اول و تعمیر آن توسط عباس اول از جهاتی به هم شبیه هستند. بنابراین هر دو اتفاق با اشغال مشهد توسط ازبکان و باز پس‌گیری آن ارتباط دارد و در هر دو مورد، نذر شاه عامل انجام کار و به عنوان یک عمل معنوی بزرگ بیان شده است. همچنین دو کتیبە دور گنبد و ترنج‌ها که به فاصلە ۷۰ سال از یکدیگر اجرا شد، مشابهت زیادی دارند.
هر دو کتیبه مربوط به تعمیرات و اعلام عام آن است. در هر دو کتیبه نام زرگران و کاتبان آمده که زرگران و کاتبان آمده که زرگران هر دو دوره، فراش حرم هم بوده‌اند. طلاکاری گنبد احتمالا در انتخاب نمای طلاکاری برای گلدسته‌ها و ایوان جنوبی صحن انقلاب توسط نادرشاه مؤثر بوده است. نوع خط، تکنیک اجرا و رنگ زمینه و حاشیه در هر دو کتیبە گنبد یکسان است؛ همچنین رنگ لاجوردی زمینه و نقش اسلیمی و رنگ سبز نوار حاشیه، در همە کتیبه‌های طلای بعدی در دورە افشاریه و قاجاریه، دیده می‌شود.
کتیبە نستعلیق ایوان شرقی دارالسیاده، کتیبه‌های نستعلیق اسپر و ثلث ایوان طلای نادری و کتیبه‌های نستعلیق ایوان طلای ناصری را می‌توان قدرت جلوە بصری و نمای طلا و کتیبە سرتاسری را در آثار طلاکاری دوره‌های بعد به وضوح مشاهده کرد. آخرین تعمیر نمای گنبد یک روند زمان‌بر و پیچیده از مرمت و بازسازی بود که تجربیات تازه‌ای را به همراه داشت. تجربیاتی که اعتماد به نفس لازم برای تعمیرات و طلاکاری‌های جدید در فضاهای حرم مطهر را فراهم کرد و کیفیت و پایداری کار طلاکاری در حرم مطهر را ارتقا داد.
انتهای پیام
